Schrijven is meer dan het leren van een motorische vaardigheid. Het gaat ook om het leren structureren en ordenen van kennis en inzicht. Het is dus een leervaardigheid, die leerlingen nodig hebben om zich kennis eigen te maken. Deze leervaardigheid mag niet verloren gaan. Door zelf te schrijven, wordt kennis actief verwerkt in de hersenen, omdat het gekoppeld wordt aan de specifieke motorische patronen van elke letter en dus van elk woord wat opgeschreven wordt. Goed leren schrijven is dus een belangrijke mijlpaal in ieders leven!

Een mijlpaal

Het bereiken van een mijlpaal betekent vaak een feestje! Het geeft een trots gevoel en leidt tot steeds meer zelfstandigheid en autonomie. Denk hierbij aan leren lopen, praten, fietsen of het behalen van diploma’s zoals een zwemdiploma, tafeldiploma of AVI-Plus. Elke mijlpaal in onze ontwikkeling draagt bij tot het worden van een steeds completer mens. Ik zou graag ‘leren schrijven’ als belangrijke mijlpaal willen toevoegen.

Aandacht besteden

De aandacht en waardering voor schrijven verdwijnt steeds verder naar de achtergrond, sinds de overheid heeft besloten dat schrijven niet meer een zelfstandig vak is. Hierdoor valt leren schrijven nu onder taalonderwijs en zijn er veel te weinig lesuren voor beschikbaar (Blank, 2018). Met minder tijd en aandacht voor leren schrijven, lijkt het erop dat we niet goed meer weten hoe we kinderen moeten begeleiden naar een leesbaar handschrift. We zijn geneigd meer aandacht te besteden aan het veterstrik-diploma dan aan goed leren schrijven. De verminderdere aandacht voor leren schrijven leidt tot een steeds groter wordende groep kinderen met schrijfproblemen; ruim dertig procent van de basisschoolleerlingen heeft moeite met leren schrijven. Aan het einde van groep 4 heeft bijna de helft van de leerlingen een slecht of onleesbaar handschrift (Gaalen, 2017). Daarbij rijst natuurlijk altijd weer de vraag: waarom moeten kinderen nog netjes leren schrijven? In dit digitale tijdperk levert menig tablet, iPad, smartphone en laptop met toetsen en spellingscontrole razendsnel foutloze teksten op.

Ergotherapie en schrijven

Schrijfproblematiek wordt vaak gezien als een fijn-motorisch probleem. Wanneer een leerling niet goed kan schrijven, wordt er met regelmaat verwezen naar een therapeut, zo ook naar mij. Bij de begeleiding van deze groep leerlingen merkte ik een grote onzekerheid bij hen. Het schrijven is niet iets waar ze trots op zijn en waar ze eigenwaarde aan ontlenen. Er wordt nog steeds veel geschreven op school en deze leerlingen worden dagelijks geconfronteerd met hun eigen onvermogen om leesbaar te schrijven. Het maakt hen onzeker en soms zelfs onverschillig en rusteloos. Als ergotherapeut ben ik in de ban geraakt van het schrijven en van deze groep leerlingen. Ik zoek naar praktische en functionele oplossingen om leerling en leraar op weg te helpen om van het schrijven een waardevol vak te maken. Schrijven is uiteindelijk veel meer dan een fijn-motorische vaardigheid.

Het belang van automatiseren

Wanneer een mijlpaal is bereikt, treedt er een nieuwe fase aan. Het geleerde kan worden toegepast in het dagelijks leven, maar in eerste instantie wel onder begeleiding. Als een kind net zijn zwemdiploma heeft gehaald, is het nog onverantwoord om het alleen in een vol zwembad te laten springen. Het heeft nog steeds begeleiding en sturing nodig, tot we er zeker van zijn dat hij of zij op de juiste manier kan zwemmen in elke situatie. Dit is het proces van het automatiseren van een vaardigheid, om uiteindelijk die vaardigheid zonder na te denken uit te voeren. Dit geldt ook voor het automatiseren van de schrijfvaardigheid. Hoeveel tijd en begeleiding dit kost, is uiteindelijk per leerling verschillend en is afhankelijk van wat het kind zich, voorafgaand aan het leren schrijven, eigen heeft gemaakt. Nog te vaak wordt ervan uitgegaan dat schrijven een vaardigheid is die een kind gaandeweg oppikt. Niets is minder waar. Diverse facetten van eerder bereikte mijlpalen in de ontwikkeling moeten geautomatiseerd zijn, voordat er begonnen kan worden met schrijven, zoals: – een stabiele uitgangshouding kunnen handhaven; – de indeling van zijn tafelblad goed organiseren (onder andere waar leg ik mijn schrift?); – een voorkeurshand ontwikkeld hebben; – met een juiste greep het potlood vasthouden; – geïsoleerde vingerbewegingen kunnen maken; – precieze fijn-motorische bewegingen in het platte vlak kunnen maken.

Kleutervaardigheden

Bij het leren en automatiseren van de bovengenoemde voorwaarden hoeft een kleuter (4 tot 5 jaar) nog geen letter op papier te zetten! Daarom pleit ik ervoor dat bij kleuters alle aandacht uitgaat naar het aanleren van kleutervaardigheden, zoals knippen, plakken, tekenen en bouwen. Ik sluit mij hierbij aan bij Eugénie de Bresser (De Bresser, 2016), directeur in de kinderopvang. Zij pleit ervoor om te stoppen met het afnemen van toetsen bij kleuters, waarbij met name het accent ligt op cognitieve vaardigheden. Als negatief effect van dit toetsen, geeft zij onder meer aan dat het vrije spel van de kleuter verstoord wordt. Op de kleuterleeftijd zijn de kinderen juist veel meer ontvankelijk voor het aanleren van zogenaamde executieve vaardigheden, oftewel concentreren, plannen en het weerstaan van verleidingen. Daarom moet het leren op deze leeftijd ‘spelgestuurd’ zijn. Wat De Bresser uitdraagt, kom ik ook tegen in mijn dagelijks werk als ergotherapeut. Er ontstaat een steeds grotere druk om kleuters te laten schrijven, vaak gerelateerd aan toetsen, terwijl ze hier fijn-motorisch nog niet aan toe zijn. Als er te jong wordt gestart met het aanleren van moeilijke vaardigheden als schrijven, ontstaat er een krampachtige motoriek en foutief aangeleerde lettervormen. Vaak ligt er in de schrijf- en letterhoek veel materiaal waar kleuters zelf mee aan de slag gaan, zonder enige begeleiding en dus ook zonder instructie over een juiste zithouding, pengreep en lettervorm. Hierdoor wordt er een valse start gemaakt met het leren schrijven en het automatiseren van de juiste lettervormen. Dit kan later, bij het methodisch leren schrijven in groep 3, het kind in de weg staan.

De basis voor een leesbaar handschrift

Om leerlingen goed te leren schrijven is het belangrijk dat de lettervorm en schrijfrichting van elke letter juist geautomatiseerd is. Deze basis is noodzakelijk om leerlingen een leesbaar handschrift aan te leren. Als de lettervorm en schrijfrichting niet goed geautomatiseerd zijn, heeft de leerling onvoldoende basis voor een vlot en leesbaar handschrift. Bij het schrijven van een moeilijk dicteewoord, zal deze leerling zijn aandacht moeten verdelen tussen de vragen ‘Hoe schrijf ik deze letter?’ (overwegend motorische taak) en ‘Hoe schrijf ik dit woord?’ (overwegend cognitieve taak).

Een kind met onvoldoende geautomatiseerde zwemslagen zal er in een vol zwembad alles aan doen om zijn hoofd boven water te houden, maar hij zwemt en drijft niet ontspannen. Zo zal een kind dat de schrijfletters nog niet geautomatiseerd heeft, bij het schrijven van een moeilijk dicteewoord al zijn aandacht richten op de opdracht. De focus ligt op een correcte spelling, waardoor er weinig aandacht meer is voor de juiste lettervormen. Het gevolg is dat het dicteewoord moeilijk te lezen is. Starten met leren schrijven betekent uiteindelijk niets anders dan schrijfletters correct leren schrijven volgens vaste afspraken en in de juiste schrijfrichting. De lettervorm a kan nooit een u worden. Iedereen vindt dit heel logisch, maar tegenwoordig is dit niet vanzelfsprekend. Veel a’s lijken tegenwoordig namelijk wel op een u, omdat de lettervorm a niet aan de bovenkant gesloten wordt en er geen ronde lijn in de a wordt toegepast. Een p, die op de grondlijn steunt, wordt snel verward met een n. Zo kan ik veel meer voorbeelden geven van een onleesbaar handschrift en dit heeft alles te maken met niet goed geautomatiseerde schrijfletters.

Meer in het artikel

In het PDF bestand hieronder kunt u mijn artikel in zijn geheel lezen over de belangrijke mijlpaal van het leren schrijven. Dit artikel is onlangs gepubliceerd in het vakblad van de LBBO.

PDF-artikel 'De mijlpaal van het leren schrijven'